روزبهان محمد شیرازی

روزْبِهانْ مُحَمَّدِ شیرازی، مذهّب و خوش‌نویس برجستۀ مکتب شیراز در سدۀ 10 ق/16 م. 
خاندان روزبهان از هنرمندان شیراز بودند. در میان نیاکانش، به اشخاصی دیگر با نام روزبهان برمی‌خوریم، اما نام کامل این هنرمند برپایۀ رقم آثارش، روزبهان محمد طبعی شیرازی، فرزند نعیم‌الدین است (نک‍ : ه‍ د، 14/732؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله، بخش آثار). پدر روزبهان نیز کاتب و مذهّب بود و در رقم نسخه‌ای از خمسۀ نظامی به تاریخ 898 ق/1493 م، خود را فرزند صدرالدین مذهّب معرفی کرده است (نک‍ : جیمز، «پس از ... »، 145). بنابراین، اگر صدرالدین اخیر همان صدرالدین محمد روزبهان شیرازی، استاد خط و خوش‌نویسی یعقوب بن حسن سراج شیرازی، مؤلف تحفة ‌المحبین باشد، آنگاه تا 8 نسل دیگر از اسلاف خاندان روزبهان را می‌توان شناسایی کرد (افشار، 26-27). 
از تاریخ تولد و وفات روزبهان آگاهی دقیقی در دست نیست؛ اما باتوجه‌به آثار رقم‌دار و تاریخ‌دار وی، دورۀ فعالیتش میان سالهای 915- 968 ق/ 1509-1561 م گمان زده می‌شود (نک‍ : دنبالۀ مقاله، بخش آثار). از ویژگیهای تذهیب روزبهان محمد، پرکاربودن آنها و استفاده از رنگهای ملایم است؛ از نمونه‌های درخشان کارهای او، به قرآن کتابخانۀ چستربیتی می‌توان اشاره کرد که دارای ترکیب‌بندیهای مختلف اسلیمی، گل‌اندازیهای ریز الوان و دندان‌موشی بر زمینه‌های طلایی، زرد، سبز، آبی و قهوه‌ای است و شباهتهایی میان عناصر تذهیب مصاحف و متون ادبی وی دیده می‌شود (جیمز، همان، 148). 
روزبهان در خوش‌نویسی اقلام شش‌گانه نیز مهارت داشت و در مصاحف باقی‌مانده از وی، اقلام محقق، ثلث، نسخ، ریحان، رقاع و توقیع را با استادی به کار برده است. او قلم نستعلیق را متوسط می‌نوشت (نک‍ : دنبالۀ مقاله، بخش آثار). 
قاضی احمد از مولانا روزبهان در کنار مولانا شمس‌الدین محمد ظهیر و میر عبدالقادر حسینی و حافظ عبداللٰه یاد کرده، و بیشتر کتابتهای شیراز را به آنها نسبت داده، و اکثر خوش‌نویسان فارس، خراسان، کرمان و عراق را پیرو این استادان دانسته است (ص 28)، که می‌تواند روزبهان مورد نظر باشد (نک‍ : جیمز، همان، 145). به عقیدۀ بلر، روزبهان برخلاف هنرمندانی که آثار خود را در دربار، و با حمایت پادشاهان و حاکمان تبریز، هرات و بخارا پدید می‌آوردند، همچون بیشتر نقاشان و خطاطان شیراز، فعالیت هنری‌اش در خدمت صوفیه قرار داشت (ص 419-420). 

آثار شناخته‌شدۀ رقم‌دار روزبهان بدین قرارند: 

1. خمسۀ نظامی

به خط و رقم «نعیم‌الدین کاتب»، به تاریخ 915 ق/ 1509 م، و تذهیب «روزبهان بن نعیم‌الدین»، موجود در موزۀ متروپولیتن نیویورک («موزه ... »، npn.؛ کاکرن، 53-58). 

2. دیوان امیر خسرو دهلوی

به خط منعم‌الدین اوحدی حسینی، و تذهیب روزبهان به تاریخ 920 ق، موجود در موزۀ اسلامی در برلین (جیمز، همانجا). 

3. قرآن

به قلم نسخ و ثلث جلی، به خط پیر محمد ثانی، به تاریخ 929 ق/1523 م، و تذهیب «روزبهان بن حاجی نعیم‌الدین»، به تاریخ 930 ق؛ همچنین، «فال‌نامۀ منظوم» در انتهای این نسخه، به خط روزبهان، قلم نستعلیق متوسط، موجود در موزۀ ملی ایران (بیانی، احوال ... ، 4/ 42-43، «فهرست ... »، 38- 39). 

4. قرآن

به خط و رقم «روزبهان الطبعی شیرازی» و به‌احتمال، تذهیب خود وی، به تاریخ 952 ق/1545 م، موجود در مجموعۀ خلیلی در لندن (جیمز، همان، 150-157). 

5. قرآن

به خط و رقم «روزبهان»، و تاریخ 954 ق، موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد (گلچین‌معانی، 184-185). 

6. هشت بهشت امیر خسرو دهلوی

تاریخ تذهیب 968 ق/ 1561 م با رقم «روزبهان شیرازی»، موجود در کتابخانۀ دانشگاه میشیگان («کتابخانه ... »، npn.؛ اولوچ، «روزبهان»، بش‍‌ ). 

7. قرآن

به اقلام نسخ، ثلث، محقق، رقاع، توقیع و ریحان، به خط و تذهیب « ... روزبهان محمد الطبعی الشیرازی ... »، بدون تاریخ، موجود در کتابخانۀ چستربیتی در دوبلین (رایت، 1, 124, 125، نیز نک‍ : سراسر کتاب؛ آربری، 48؛ جیمز، «قرآن‌ها ... »، 77-79؛ بلر، 419-421). 

8. قرآن

به اقلام نسخ، ثلث و ریحان، با رقم « ... روزبهان محمد الطبعی شیرازی»، بدون تاریخ، موجود در مجموعۀ خلیلی در لندن (جیمز، «پس از»، 158-163). 

9. کلیات سعدی

در 3 جلد، با رقم «روزبهان المذهب»، بدون تاریخ، موجود در آستانۀ مولانا حسام‌الدین ابراهیم، شیراز، و نیز کتابخانۀ بادلیان در آکسفرد (رابینسن، 90؛ اولوچ، «فرمانداران ... »، 100-104، تصاویر 49, 50؛ اسچوکین، 103). 

10. شاهنامۀ فردوسی

با رقم «روزبهان المذهب» و تذهیب «روزبهان شیرازی»، بدون تاریخ، موجود در کتابخانۀ کاخ توپکاپی‌سرای در استانبول (اولوچ، همان، 162-165، تصاویر، 112-115). 
ساکیسیان (ص 218) نیز دو نسخۀ خطی دیگر از آثار رقم‌دار روزبهان را معرفی می‌کند که هنوز مورد بررسی و پژوهش دقیق قرار نگرفته‌اند؛ نسخه‌ای از آثار سعدی که مشخص نیست کدام اثر او ست و تاریخ آن نیز به میلادی، و در حدود سال 1516 م (922 ق) آورده شده است، با رقم «روزبهان مذهب» و نیز یک جلد قرآن با رقم «روزبهان شیرازی» که هر دو در موزۀ هنرهای ترک و اسلامی در استانبول موجوداند (نک‍ : اولوچ، «روزبهان»، npn.). 
آثاری بدون رقم نیز وجود دارند که به‌سبب شباهت زیاد آنها به کارهای روزبهان، به وی نسبت داده می‌شوند، از آن جمله است: 
الف ـ نسخه‌ای از شاهنامۀ فردوسی به تاریخ 924 ق، موجود در گالری ساکلر در واشینگتن (همان، npn.؛ لاوری و دیگران، 96-97). 
ب ـ دیوان حسن دهلوی،   به تاریخ 932 ق، موجود در کتابخانۀ ملی فرانسه در پاریس (ریشار، 136). 
ج ـ دو برگ تذهیب‌شده از صفحات آغازین یک قرآن، موجود در گالری ساکلر در واشینگتن (لاوری، 64-67؛ نک‍ : بلوم، 337-338؛ نیز برای آگاهی از دیگر آثار منسوب به روزبهان، نک‍ : معتقدی، 36-37). 

مآخذ

افشار، ایرج، مقدمه بر تحفة المحبین یعقوب سراج شیرازی، به کوشش همو و کرامت رعنا حسینی، تهران، 1376 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1358 ش؛ همو، «فهرست قرآنها و قطعاتی از قرآن مجید»، راهنمای گنجینۀ قرآن در موزۀ ایران باستان، تهران، 1328 ش؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1366 ش؛ گلچین معانی، احمد، راهنمای گنجینۀ قرآن، مشهد، 1347 ش؛ معتقدی، کیانوش، «روزبهان شیرازی، نابغۀ خط و تذهیب»، آستان هنر، مشهد، 1392 ش، شم‍ 4-5؛ نیز:

Arberry, A. J., The Koran Illuminated, Dublin, 1967; Blair, Sh. S., Islamic Calligraphy, Edinburgh, 2006; Bloom, J. and Sh. S., Blair, Islamic Arts, London, 1997; Cochran, A. S., A Catalogue of the Collection of Persian Manuscripts, eds. A. V. W. Jackson and A., Yohannan, New York, 1965; Metmuseum, www.metmuseum.org/art/ collection/search/446543?searchField=All& James, D., After Timur: Qur’ans of the 15th and 16th Centuries, London, 1992; id., Qurʾans and Bindings From the Chester Beatty Library, London, 1980; Lowry, G. D., A Jeweler’s Eye, Washington, 1988; id. et al., An Annotated and Illustrated Checklist of the Vever Collection, Washington, 1988; Mirlyn-classic, www.mirlyn-classic.lib.umich.edu: 80/F/?func=direct&doc_number=006804550&localbase=AA-PUB; Richard, F., Splendeurs persanes, Paris, 1997; Robinson, B. W., A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in the Bodleian Library, Oxford, 1958; Sakisian, A., «La Reliure persane au XVe siècle, sous les Turcomans», Artibus Asiae, 1937, vol. VII, no. 1-4; Stchoukine, I., Les Peintures des manuscrits Safavis de 1502 à 1587, Paris, 1959; Uluç, L., «Ruzbehān», Iranica, online edition; id., Turkman Governors, Shiraz Artisans and Ottoman Collectors, Istanbul, 2006; Wright, E., Lapis and Gold: Exploring Chester Beatty's Ruzbihan Qur'an, London, 2018.

حمیدرضا افسری و بخش هنر